Κείμενο: Μυρσίνη Λαμπράκη
Εις ούτινος το τεμάχιο
ευρέθει το αργυρούν κέρμα
ούτος έχει την καλυτέρα
τύχην εν τη οικογένεια
Το έθιμο της κοπής της βασιλόπιτας ή ενός είδους άρτου ο οποίος κρύβει την "εύνοια της τύχης" πιστεύεται από τους λαογράφους ότι μέσω της Δυτικής Μακεδονίας και κατά την διάρκεια των Ρωμαϊκών χρόνων πέρασε σταδιακά στην Ευρώπη.
Οι άζυμοι ή μελίπηκτοι πλακούντες των αρχαίων ελλήνων αποτελούσαν το μαγικό και θρησκευτικό σύμβολο που εξασφάλιζε ή προανάγγειλε την καλή υγεία, την αφθονία των καρπών, τον πλούτο στους προγονούς μας Αλλά και την επικοινωνία τους με τους νεκρούς και τους θεούς. Σε κάθε σημαντική περίοδο του χρόνου συναντάμε κι ένα εορταστικό άρτο με συμβολικό χαρακτήρα. Στην μεγάλη γιορτή του Θερισμού οι αρχαίοι ζύμωναν τον "Θαλύσιο άρτο", στα Θαργήλια τον "Θάργηλο".
Ενώ λίγο αργότερα οι Ρωμαίοι στην γιορτή των Σατουρναλίων που συμπίπτει με την αρχή της νέας χρονιάς ζυμώνουν ένα είδος πίτας που ήδη περιέχει μέσα ένα νόμισμα.
Στην εποχή του Βυζαντίου η πίτες αυτές παίρνουν μια καινούργια μορφή και φυσικά συνδέονται με τον Άγιο Βασίλειο και το Χριστιανικό θρησκευτικό τελετουργικό τους.
Αργότερα οι Φράγκοι μετέφεραν ξανά το έθιμο στην Ευρώπη και για αυτό ακόμα και σήμερα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες έχομε κάποια έθιμα που συνδέονται με την εύνοια της τύχης και την ελπίδα για την καλύτερη χρονιά που έρχεται. Για παράδειγμα στην Δανία ετοιμάζουν μια πουτίγκα με γάλα μία ρύζι που μέσα κρύβουν ένα ολόκληρο αμύγδαλο. Οποίος βρει το αμύγδαλο είναι ο τυχερός της βραδιάς και παίρνει ένα συμβολικό δώρο. Στην Ισπανία την ώρα που το ρόλοι χτυπά 12 την βραδιά του ερχομού του νέου χρόνου όποιος προλάβει και καταπιεί 12 ρόγες σταφύλι θα είναι ο τυχερός ...
Η πίτα της τύχης στην Γαλλία ονομάζεται Galette des Rois γίνεται με φύλλα και κρέμα, κόβεται σε ισάριθμα κομμάτια, όσοι είναι και οι παρευρισκόμενοι με επιπλέον ένα για τον πρώτο φτωχό που θα περάσει ή βρίσκεται εκεί κοντά. Ο μικρότερος στο τραπέζι, χωρίς να κοιτάει υποδεικνύει ποιος θα πάρει κάθε κομμάτι που κόβεται. Ένα τυχερό γούρι, που παλιά ήταν ένα φασόλι όπως το λένε οι Γάλλοι, βρίσκεται κρυμμένο μέσα στην πίτα όπως το δικό μας φλουρί. Αρχικά ήταν ένα φασόλι, αλλά από το τέλος του 14ου αιώνα αντικαταστάθηκε με ένα πορσελάνινο ή πλαστικό ανθρωπάκι ή ζώο. Η ποικιλία των τυχερών γουριών σήμερα είναι τόσο μεγάλη που πολλοί το έχουν κάνει χόμπι και τα συλλέγουν. Είναι το λεγόμενο "favophilie". Η ανεύρεσή του χρήζει το τυχερό άτομο βασιλιά ή βασίλισσα της μέρας.
Ο ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ Ο ΠΑΡΑΒΑΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΒΑΣΊΛΕΙΟΣ
Ίσως ο Ιουλιανός ο παραβάτης να μην γνώριζε ότι όταν απαιτούσε με περισσή φιλαργυρία και σκληρότητα από τον επίσκοπο της Καισαρείας Βασίλειο το χρυσάφι και τους πολύτιμους λίθους της πόλεως θα συνέβαλε στην δημιουργία ενός νέου <μύθου> που θα περνούσε τον ελληνισμό από τους αρχαιοελληνικούς πλακούντες των προσφορών στην χριστιανική εθιμολογία του εορταστικού Πρωτοχρονιάτικου άρτου: την Βασιλόπιτα.
Όταν ο μεγαλομάρτυρας Μερκούριος νίκησε τον αλαζόνα Ρωμαίο αυτοκράτορα και ο Μέγας Βασίλειος οδηγούμενος από σοφία και δικαιοσύνη ζύμωσε και μοίρασε δεκάδες μικρούς άρτους μέσα στους οποίους είχε βάλει το χρυσάφι ,που του είχε προσφέρει ο λαός για να σώσει την πόλη, να μην γνώριζε ότι έκανε την αρχή για την καθιέρωση με τον ερχομό του νέου χρόνου ενός οιωνού τύχης, ευτυχίας, πλούτου και ελπίδας: του φλουριού.
ΒΑΣΙΛΟΠΙΤΑ ΜΕ ΖΑΧΑΡΗ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΜΕ ΚΡΕΑΣ
Μπορεί η βασιλόπιτα σήμερα να έχει προσαρμοστεί στα γαστρονομικά αστικά δεδομένα των πόλεων και να έχει μετατραπεί σε ένα φουσκωτό κέικ πολυτελείας αλλά αν κάνομε μερικά βήματα πίσω θα διαπιστώσομε ότι ακόμα και σήμερα σε ορισμένα χωριά της Θεσσαλίας και της Ηπείρου οι τεχνικές παρασκευής της αλλά και το φλουρί ως σημάδι καλοχρονιάς είναι τόσο παράξενα που ακούγονται σχεδόν ριζοσπαστικά...
Όλη αυτή η συμβολική τελετουργία οφείλεται στο ότι παλαιότερα στην βασιλόπιτα απέδιδαν οι άνθρωποι εξαιρετικές ιδιότητες οι οποίες ήταν καθοριστικές για την πορεία της οικίας αλλά και των μελών της ευρύτερης οικογένειας.
Στο Σέλινο Χανίων η βασιλόπιτα είναι απλή ζυμώνεται με λάδι, αλεύρι, ζάχαρη και πολλά μυρωδικά. Η γυναίκα της Κρήτης σχεδιάζει με πιρούνι ένα τσιμπιτό σταυρό και διάφορα πλουμίδια, τα οποία σκοπό έχουν να ξορκίσουν το κακό μάτι.
Η Ηπειρώτικη παράδοση μάλιστα έχει υιοθετήσει ένα εντελώς διαφορετικό και πρωτότυπο είδος βασιλόπιτας! Εδώ οι βασιλόπιτες είναι αλμυρές με γέμιση από κοτόπουλο, ή με χοντροκομμένο αρνίσιο κιμά, ή με ολόκληρα κομμάτια χοιρινού με τραχανά, πράσα και αυγά.
Πίσω φυσικά από όλες αυτές τις συνταγές υπάρχει φυσικά και το εθιμικό στοιχείο, το οποίο περιγράφετε από τον λαογράφο Δημ. Λουκάτο: "Πριν βάλομε τα τελευταία φύλλα στην βασιλόπιτα μπήγομαι στην γέμιση ένα νόμισμα να δούμε ποίος θα βασιλέψει το νέο χρόνο. Βάζομε ένα ξυλάκι για τους αγωγιάτες, ένα κουκουνάρι, ένα πουρνάρι για τον τσοπάνο, ένα σάλωμα για τον γεωργό και ένα σταυρό από κρανιά για το καλό του σπιτιού, άλλα και ένα σπυρί σιτάρι, ένα κουκί, ακόμα και άχυρα..."
αλλά για τα πρωτοχρονιάτικα έθιμα της Ανατολικής Θράκης διαβάζομε σε μια μελέτη της λαογράφου Ελπινίκης Σταμουλή : "Την βασιλόπιτα την έκαναν φυλλωτή. Έβαζαν, βούτυρο, πλιγούρι και ανάμεσα στα φύλλα τον παρά και άλλα σημάδια".
Εκείνος που θα έβρισκε το νόμισμα "βασίλευε" όλο τον χρόνο και φυσικά θεωρούνταν και τυχερός της οικογένειας.
Όσο για το έθιμο της βασιλόπιτας στην Πελοπόννησο διαβάζομε στο τεύχος 10 των Μικρασιατικών χρονικών μια περιγραφή η οποία και αποδεικνύει ότι η γλυκείες βασιλόπιτες δεν ήταν πάντα μια παγιωμένη γαστρονομική παράδοση σε όλη της Ελλάδα: Πολλαχού Δε της Πελοποννήσου μεταχειρίζονται αντί της πίτας την βασιλόκοταν . Σφάζουσι, δηλαδή όρνιθα προς τούτο ορισμένην, εν η εμβάλλουσιν μετά καρυκευμάτων διαφόρων και αργυρούν κέρμα και ψήνουσιν εν κλιβάνω και εσθίουσιν έπειτα. Το κέρμα ευρεθήσεται τω έχοντι την καλήν τύχην".
Στην Μικρά Ασία η παράδοση της βασιλόπιτας μοιάζει να πλησιάζει περισσότερο το έθιμο των αρχαιοελληνικών πλακούντων και για αυτό η δομή της είναι περίπου η ίδια με εκείνων των ψωμιών.
Η βασιλόπιτα σε ορισμένες ελληνικές περιοχές της Μικράς Ασίας είναι πολύ εντυπωσιακή σε όψη και γεύση: μοιάζει με ένα μεγάλο τραγανό μπισκότο που πάνω του φέρει τα σημάδια από τον δικέφαλο αετό. Ακόμα και σήμερα η βασιλόπιτα της Θεσσαλονίκης που λέγεται θριφτή μοιάζει με μπισκότο και φέρει επάνω της μια σφραγίδα με τον δικέφαλο αέτο Η Πολίτικη βασιλόπιτα είναι διαφορετική μοιάζει με φουσκωτό αρωματισμένο με χίλια δύο μπαχαρικά κουλούρι ! Αλλά η προετοιμασία της είναι επίπονη και φυσικά η επιτυχία της εξαρτάτε από την ακρίβεια των αναλογιών των υλικών, την υπομονή σας και την επιδεξιότητά σας...
Οι Κωσταντινουπολίτες έβαζαν πάντα μέσα στην γλυκιά βασιλόπιτά τους ένα ελληνικό νόμισμα, έφτιαχναν με την βοήθεια ενός ψαλιδιού διάφορα ξόμπλιά γύρω γύρω και στην μέση σχεδίαζαν ένα μεγάλο Β το αρχικό του Αι Βασίλη ή το όνομα του νοικοκύρη.
Οποίος έβρισκε το νόμισμα το έδινε στον νοικοκύρη και εκείνος το έριχνε μέσα σε ποτήρι με κόκκινο κρασί. από αυτό το κρασί έπιναν όλα τα μέλη της οικογένειας και ευχόταν "Και του χρόνου καλύτερα".
Εντελώς ξεχωριστή η βασιλόπιτα της Αγιάσου στην Μυτιλήνη όπου ουσιαστικά πρόκειται για μια συνταγή παρόμοια με τις βασιλόπιτες που έφτιαχναν παλαιότερα οι Έλληνες της Καππαδοκίας. Ουσιαστικά πρόκειται για λεπτά φύλλα ζύμης όπου ανάμεσα τους μπαίνει ένα λεπτό στρώμα από τυρί και μπαχαρικά.
GALETTE DES ROIS - ΓΑΛΛΙΚΗ ΒΑΣΙΛΟΠΙΤΑ
ROSCON CAKE - ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΒΑΣΙΛΟΠΙΤΑ
ΒΑΣΙΛΟΠΙΤΑ ΑΓΙΑΣΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ
ΒΑΣΙΛΟΠΙΤΑ ΚΕΙΚ
ΣΜΥΡΝΑΙΪΚΗ ΒΑΣΙΛΙΠΙΤΑ 